علی بن محمد خازنعلی بن محمد بن ابراهیم شیحی خازن بغدادی، مفسر، فقیه، محدّث و صوفی قرن هفتم و هشتم است. ۱ - تولدعلی بن محمد بن ابراهیم شیحی خازن بغدادی در ۶۷۸ در بغداد متولد شد. [۱]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
کنیه او را ابوالحسن و لقبش را علاءالدین ذکر کرده‌اند. [۲]
محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
[۳]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۶، ص۱۳۱.
سلامی [۴]
محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
او را به سبب انتساب به شهر شیحه، در نزدیکی حلب، شیحی خوانده است.۲ - شهرتشهرت او به خازن به سبب آن است که کتابدار خانقاه سُمیساط (منسوب به ابوالقاسم علی بن محمد سُمیساطی) بود. [۵]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۳، ص۵۴، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۶]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۶، ص۱۳۱.
شرح حال نگاران جزئیات زندگی وی را ذکر نکرده‌اند، جز آن‌که او را از زمره اهل علم و نویسندگان و صوفیان دانسته‌اند. [۷]
محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
[۸]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۳، ص۵۳ـ۵۴، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۹]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۶ـ۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳ - اساتیدخازن از محیی‌الدین عبدالمحسن بن محمد معروف به ابن‌دَوالیبی، واعظ و محدّث مستنصریه بغداد، حدیث فراگرفت. [۱۰]
ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۹۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
سپس به دمشق رفت و در آن‌جا از عالمانی مانند تقی‌الدین سلیمان بن حمزه حنبلی مقدسی، (متوفی ۷۱۵) قاسم بن مظفر بن محمد بن عساکر (متوفی ۷۲۳) عیسی بن مطعم (متوفی ۷۱۹) و احمدبن ابی‌طالب معروف به ابن‌شحنه (متوفی ۷۳۰) حدیث شنید. [۱۱]
محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
[۱۲]
ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۹۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۳]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
او در ۷۴۱ در حلب درگذشت. [۱۴]
ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۹۷ـ۹۸، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۵]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۳، ص۵۴، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
۴ - آثارخازن در زمینه‌های فقه ، حدیث، تاریخ و تفسیر آثاری داشته است که ظاهراً جز تفسیر، باقی آثار وی موجود نیستند. او در فقه بر مذهب شافعی بود [۱۶]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۲۹۲، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
و شرحی بر کتاب عمدةالاحکامِ عبدالغنی مقدسی با عنوان عُدّةالاَفهام فی شرح عمدة الاحکام نگاشت. [۱۷]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۱۸]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۵، بیروت ۱۹۸۹.
خازن در حوزه حدیث، کتاب مقبول‌المنقول مِنْ عِلمی الجَدل والاصول را در ده جلد تألیف کرد. [۱۹]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، ستون ۷۱۸، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
او در این کتاب احادیث کتب ستّه، مُسند احمد بن حنبل ، مُوطّأ مالک و سننِ دارْقُطنی را جمع‌آوری کرده است. [۲۰]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، ج۳، ص۵۴، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۲۱]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۶، ص۱۳۱.
[۲۲]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
خازن کتاب مفصّلی در سیره نبوی تألیف کرده که ظاهراً همان الروض و الحدائق فی تهذیب سیرة خیرالخلائق است [۲۳]
اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، ستون ۷۱۸، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و احتمالا در دست محمد بن یوسف شامی صالحی (متوفی ۹۴۲) بوده است. [۲۴]
محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج ۲، ص ۲۲۹، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵ - لباب التأویلمهمترین کتاب خازن در تفسیر قرآن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل است. [۲۵]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۴، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
برخی نام این تفسیر را التأویل لمعالم‌التنزیل ذکر کرده‌اند [۲۶]
ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۳، ص۹۷ـ۹۸، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۲۷]
محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، ج۱، ص۴۲۷، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
تدوین این تفسیر که به نظر ذهبی [۲۸]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۲۷۵، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
در شمار تفاسیر به رأیِ جایز است، در سال ۷۲۵ خاتمه یافته است. [۲۹]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۸۰۹، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۵.۱ - مشخصاتبه گفته خازن، [۳۰]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۳، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
لباب‌التأویل گزیده تفسیر معالم‌التنزیل بغوی فرّاء است.لباب‌التأویل در بردارنده تفسیر تمامی قرآن است. خازن در آغاز هر سوره به مکی و مدنی بودن، وجه تسمیه و فضل آن، تعداد آیات ، کلمات و حتی حروف آن اشاره کرده است. [۳۱]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۱۵، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۳۲]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۲۲، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
پس از آن، به معنای لغوی واژگان و سپس نقل احادیث پیامبر ، صحابه و تابعین در تبیین مفاهیم آیات پرداخته است.۵.۲ - حذف اسنادخازن [۳۳]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۳ـ۴، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
چنانکه خود گفته، در گزینش مطالب تفسیر معالم‌التنزیل بغوی برای پرهیز از درازگویی، اَسناد روایات را حذف کرده و با ذکر علایمی برای جوامع حدیثی از آنها نقل حدیث کرده است.او [۳۴]
علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، ج۱، ص۴، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
افزون بر حذف اسناد احادیث به شرح واژه‌های غریب آنها پرداخته است.همانند دیگر تفاسیر روایی، در تفسیر خازن اسرائیلیات به چشم می‌خورد که خازن اغلب بدون نقد، آنها را نقل کرده است. [۳۶]
محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب‌التفسیر، ج۱، ص۱۳۹، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
در مواردی نیز به ضعیف یا جعلی بودن این روایات اشاره کرده است. [۳۸]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۲۹۶، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۵.۳ - اخبار تاریخی و مباحث فقهیاز دیگر مشخصه‌های تفسیر خازن، توجه وی به آیات ناظر به اخبار تاریخی و غزوات پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است. [۴۱]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۲۸۹، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
خازن به مباحث فقهی نیز توجه کرده و گاه به تفصیل از برخی مسائل فقهی سخن گفته است. [۴۴]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۲۹۸، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
در اینگونه موارد به هنگام انتخاب رأی برگزیده، کوشش کرده است تا با استناد به روایتی، انتخاب خود را مستدل سازد. این تفسیر بارها همراه با تفاسیر دیگر چاپ شده و به‌طور مستقل نیز در بیروت (۱۴۱۵/ ۱۹۹۵) و نیز با تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین (بیروت ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴) منتشر شده است.محمدعلی قطب خلاصه‌ای از این تفسیر را با عنوان مختصر تفسیر القرآن‌الکریم للخازن المسمّی لبابَ التأویل فی معانی التنزیل (بیروت ۱۳۶۶ش/۱۹۸۷) به چاپ رسانده است. ۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۳) ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰. (۴) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب‌التفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۵) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۶) علی بن محمد خازن، تفسیرالخازن، المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۷) محمد بن علی داوودی، طبقات‌المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۸) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹. (۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۱۱) محمد بن رافع سلامی، تاریخ علماء بغداد، المسمی منتخب المختار، چاپ عباس عزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸. (۱۲) محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد شیحی‌خازن»، شماره۶۷۴۱. |